1. S. L. Greensdale
“General Introduction to Tertullian,” The Library of christian classics, ed. J. T. McNeil, and H. P. Van Dussen (Philadelphia, 1953-), 5:21.
2. Tertullianus의 전쟁 및 군복무관을 부분적으로 다룬 저술과 논문을 소개하면 Roland Bainton,
“The Early Church and war,” Harvard Theological Review, XXXIX (1946), 202; E. A. Ryan,
“The Rejection of Military Service by the Early Christians,” Theological Studies, 13 (1952), 17-19; A. V. Harnack,
Militia Christi (Tübingen, 1905), 32-40, 58-69; C. J. Cadoux,
The Early Christian Attitude to War (Oxford, 1919), 113-119; J Helgeland,
“Christians and the Roman Army: A.D. 170-337,” Church History Vol. 43, 70. 2 (1974), 151-152 (이 논문은 지동식 편역, [로마제국과 기독교], 304-329에 완역되어 수록되었다.); J. M. Hornus,
Evangile et labarum (Geneva, 1960), 92-115; H. Karpp,
“Die Stellung der Alten Kirech zu Kriegsdienst und Krieg,” Evangelische Theologie XXIII (1957), 501-506; J. Swift,
“War and the Christian Conscience I: The Early years,” Aufstieg und Niedergang der Romischen Welt 11, 23, I (New York, 1979), 846-851 등이 있고, Tertullianus의 전쟁 및 군복무관만을 주제로 하여 다룬 연구로는, R. Klein,
Tertullian und Das Romische Reich (Heidelferg, 1968); S. Gero,
“Miles Gloriosus: The Christian and Military Service According to Tertullian,” Church History, 39 (1970), 285-298; W. Rordorf,
“Tertullians Beurteilung des soldatenstandes,” Vig Christ, 23 (1969), 105-141 등이 있다.
3.
Apol., 25. 14. 본문은 주석 8번을 참고하라.
4. Ibid., 26, 2.
5.
Anim., 30.
“Revera lues et fames et bella et voragines civitatum pro remedio deputanda, tanquam tonsura inolescentis generis humani” 6.
Res., 16.
“gladius bene de bello cruentus et melior homicida laudem suam ne pensabit” 7.
Marc., i. 24.
“nec fulminibus tantum, ant bellis, et penstibus, aliisque plagis creatoris, sed et scorpiis ejus objectus” 8.
Apol., 25. 14.
“Atquin quomodo ob religionem magni, quibus magnitudo de irreligiositate prouenit? Ni fallor enim, omne regnum uel imperium bellis quaeritur et uictoriis propagatur. Porrobella et uictoriae captis et euersis plurimum urbibus constant. Id negotium sine deorum iniuria non est; eadem strages et moenium et templorum, pares caedes ciuium et sacerdotum, nec dissimiles rapinae sacrarum diuitiarum et profanarum” 9. Ibid., 30. 4.
“Precantes sumus semper por omnibus imperatoribus, uitam illis prolixam, imperium securum, domum tutam, exercitus fortes, senatum fidelem, populum probum, orbem quietum, quaecumque hominis et Cassaris uota sunt” (모든 번역문은 Ante-Nicean Fathers와 Loeb classic Library등을 참고하였다).
10. Ibid
., 37. 4.
“et orbem iam et uestra omnia impleuimus, urbes, insulas, castelas, castella municipia conciliabula, castra ipsa tribus decurias, palatium senatum forum. Sola uobis reliquimus templa!” 11. Ibid., 37. 5.
“Cui bello non idonei, non prompti fuissemus, etiam impares copiis, qui tam libenter trucidamur, si non apud istam disciplinam magis occidi liceret quam occider?” 12. Ibid., 37. 3.
“Quid tamen de tam conspiratis umquam denotatis, de tam animatis ad mortem urque pro iniuria respensatis, quando uel una nox pauculis faculis largiter ultionis possit operari, si malum malo dispungi penes nos liceret?” 13. Ibid., 42. 2-3.
“Itaque non sine foro, non sine macello, non sine balneis, tabernis, officinis, stabulis, nundinis uestris ceterisque commerciis cohabita mus hoc saeculum. Nauigamus et nos uobiscum militamus” 14. Ibid., 5. 6;
Ad Scapulam, 4. 6.
15. De Idoloatria의 연대를 테르툴리아누스가 몬타니스트로 전향한 이후인 211년으로 주장하는 학자들이 많이 있으나 Harnack은 Idolatria를 De corona와 짝지우는 대신에 De Spectaculis와 짝을 맞추어 두 글의 연대를 몬타니스트로 전향하기 이전인 202년으로 추정한다(Adolf Harnack,
Die chronologie der Altchristlichen literatur bis Eusebius II [Leipzig, 1904], 273).
16.
Idol., 19. 1
“Possit in isto capitulo etiam de militia definitum uideri, quae inter dig nitatem et potestatem est. At nunc de isto quaeritur, an fidelis ad militiam conuerti possit et an militia ad fidem admitta, etiam caligata uel inferior quaeque, cui non sit necessitas immolationum uel capitalium iudiciorum” 17.
Idol., 19. 2
“Non conuenit sacramento diuino et humamo, signo Christi et signo diaboli, castris lucis et castris tenebrarum; non potest una anima duobus deberi, deo et Caseari” 18.
Idol., 19. 3.
“Et uirgam portauit Moyses, fibulam et Aaron; cingitur loro et Iohannes; agmen agit et Iesus Nave; bellavit et populus-si placet ludere. Quomodo autem bellabit, immo quomodo etiam in pace milites ad Iohannem et formam obseruationis in Petro exarmando discinxit. Nullus habitus licitus est apud mos illicito actui adscriptus” 19.
Jud., 3,
“nova autem lex clementiam designabat, et pristinam ferocitatem gladiorum et lancearum ad tranquillitatem convertebat, et belli pristinam in aemulos legis et hostes exsecutionem, in pacificos actus arandae et colendae terrae reformabat . . . ita et novae leigis et spiritalis circumcisionis observantia in pacis obsequia eluxit” 20.
Mars, iv. 16.
21. Ibid., iii. 14. 거의 동일한 문장이 Jud. 9에서도 반복되고 있다.
22. Ibid., iii. 21.
“Et non accipiet gens super gentem machaeram, utique discordiae; et non discent amplius bellare, id est, inimicitias perficere; ut et hic discas Christum non belli potentem sed paciferum repromissum” 23.
Palls., 5.
“Caussas non elatro, non judico, non milito, non regno, secessi a populo” 24. 군대의 서약 자체는 남아있지 않으나 그 내용은 전해지고 있는데 도망하지 않을 것, 상관의 명령에 복종할 것, 제국을 위해 목숨을 바칠 것 등이다. 이 서약은 입대시, 정월 초하루, 황제의 즉위 기념일에 음송하였다. Kingmuller,
“Sacramentum,” Paulys Real-Encyclopodie der classischen Altertunswissenschaft, zweit Reich 1A2, 1667-1674; Robert. O, Fink.
Roman Military Records on Papyrus (Cleveland: The American Philological Association, 1971), 179-180.
25.
Cor., 11. 1.
“Credimusne humanum sacramentum divino superduci licere, et in alium dominum respondere post Christum?” 26. Ibid., 11. 2.
“Licebit in gladio conversari domino pronuntiante gladio periturum qui gladio fuerit usus?” 27. Ibid., 11. 2.
“Et proelio operabitus filius pacis, cui nec litigare conveniet? Et uincula et carerem et tormenta et supplicia administrabit, nec suarum ultor iniuriarum?” 28. 군인들은 약식 서약에서 軍旗守護誓約을 했는데 군기는 神聖한 것으로 간주되어 영구적으로 설치된 兵營 幕舍의 聖所(adiculum)에 정중히 보관되었다. 모든 軍旗는 神의 능력을 간직하고 있는 것으로 신앙되었다. (Alfred Von Domaszewski,
“Die Religion des Romichen Heeres,” Westdeutschen Zeitschrift fur Geschichte und Kunst 14 [1895], 40-45).
29. Ibid., 11. 3.
“Jam et stationes aut allis magis faciet quam Christo, aut de dominico die, quando nec Christo? Et excubabit pro templis, quibus renuntiauit? Et cenabit illic, ubi apostolo non placet? Et quos interliu exorcismis fugauit, noctibus defensabit, incumbens et requiescens super pilum, quo perjesum est latus Christi?” 30. Ibid., 11. 4.
“Ipsum de castris lucis in castra tenebrarum nomen defere transgressio est” 31. Ibid., 11. 4.
“dum tamen suscepta fide atque signata aut deserendum statim sit, ut a multis actum, aut omnibus modis cauillandum, ne quid aduersus deum committatur quae nec extra militiam permittuntur aut nouissime perpetiendum pro deo, quod aeque fides pagana condixit” 32. Ibid., 11. 6.
“Nec enim delictorum impunitatem aut martyriorum immunitatem militia promittit . . . Nulla est necessitas delinguendi, quibus una est non delinquendi . . .” 33. Ibid., 11. 6.
34. Ibid., 12. 4.
35.
Apol., 32. 1.
36. Ibid., 26. 2.
37. Ibid., 30. 4.
38. Ibid., 21. 24.
“Sed et Caesares credidissent super Christo, si aut Caesares non essent necessarii saeculo, aut si et Christiani potuissent esse Caesares” 39.
Can Hippo., XVI. 74
“christinus ne fiat propria voluntate miles” 40.
Apol., 37. 5.
41.
Cor., 11. 2.
42. Helgeland, 151.
43.
Apol., 37. 3.
44. Klein, 26.
45. Justinos Martyr,
1 Apology. 12. 17.
46. Helgeland, 151.
47. Klein,
Tertullianus und Das Romische Reich (Heidelberg, 1968), 26.
48. Hero,
“Miles Glorious,” Church History, 39 (1970), 285-290. 좀더 상세한 논의는 본 논문의 2장, 1절을 참고하라.
49. Campenhousen, 163.
50. Gero, 295.
51. Tert.,
Cor., 12. 11.
52. Gero, 295.
53. Tert., P
udic. XII.
54. Tert.,
Cor. 11. 4.
55. Cadoux,
The Early Christian Attitude to War, 119-128에서 좋은 설명을 참고할 수 있다.