1. A. V. Harnack,
Militia Christi, 47f. Harnack은 동일한 주제를
Die Mission Und Ausbreitung des (Chistentums in den ersten drei Jahr hunderten, II (Leipzig, 1924), 571-584에서 다루었다.
2. Edward A. Ryan,
“The Rejection of Military Service by the Early Christians,” Theological Stydies 13 (1952), 11.
3. Ibid., 10. 뿐만 아니라 로마군대 당국은 특별한 경우를 제외하고는 강제 징병을 하지 않았다. 로마군대의 복무조건에 대해서는 K. J. Neuman의
Der romische staat und die allgemeine Kirche bis auf Diccletian, Vol. 1 (Leipzig, 1890), 5f. 127f, 24; Andreas Bigelmair,
Die Beteiligung der Christin am offentlichen leben in Vorconstantinscher zeit (Munich, 1902), 25, 175-179; Harnack, 48f등을 참고 할 수 있다. 기원 1세기의 강제징병에 대한 암시는 Tacitus,
Annales, iv. 4. 46 (트라키안인 일부가 징병에 저항했다는 진술); xiii. 7. 35; xiv. 18; xvi. 13;
Historie, i. 65; ii. 11, 16, 57, 69, 82, 93f, 97; iii. 5, 50, 58; iv. 14; Suetonius,
Aug., xxiv. I (아들의 징병을 면하기 위해 아들의 엄지손가락을 절단한 한 남자를 처벌한 이야기);
Tib., viii; (노예 감옥으로 피신하여 징집을 기피한 한 이탈리아인에 관한 언급),
Nero., xix. 2;
Galba., x. 2;
Vitell., xv. 1 등인데 이 대부분의 사례는 기원 68-70의 혼란기에 발생한 것이다.
4. Origenes,
Contra Celsum, VIII. 68-69.
5. A. V. Harnack,
The Mission and Expansion, vol. 11, 52.
6. Ibid., 53, n.1;
Militia Christi, 545.
7. Ryan, 11.
8. Tertullianus,
Corona milities, xi.
9. H. M. D. Palmer,
The Roman Legion (Oxford, 1928), 23.
10. Tertullianus,
Corona militis, 11; Harnack,
Militia Christi, 51.
11. H. M. D. Parker and G. R. Carson,
“Auxiliar,” Oxford Classical Dictionary, 2d ed., 155.
12. Ryan, 11.
13. Harnack,
Militia Christi, 51.
14. Ibid., 51.
15. Tertullianus,
Apologeticum, 37. 4;
“Nos vobiscum militamus,” “castra ipsa implevimus.” 16. Gezler,
Serxtus Julius Africanus Und die byzantinische Chronographie (Leipzig, 1880, 1885), vol. 1, 8; Harnack,
Die Chronologie der Altchristlichen Litterature bis Eusebius (Leipzig, 1897, 1904), 89.
17. Harnack,
Millitia Christi, 73.
18. Clement,
Protrepticus (προτρεπτίκος
). X. 100. 핵심은 인용문의 끝 부분 즉,
“군복무중에 지식이 그대에게 임했는가? 그렇다면 의로운 명령을 내리시는 사령관의 말을 청종하라”(στρατευόμενον σε κατειληφεν ή γνωσις. τού δικαια σημαἰνοντος ἄκουε στρατηγού)이다.
19. Clement,
Paedagogus, II. xii. 117.
20. Ibid., III. 91.
21. Eusebius,
HE, VI. iii. 13.
22. Tertullianus,
Apologeticum. “Hesterni sumus et Vestra omnia implevimus, urbes, insulas, castella, municipia, concilabula, castra ipsa” 23. Ibid., 42 (i. 273f).
“Navigamus et nos vobiscum et militamus” 24. Tertullianus,
Apologeticum, 5;
Scapulam, 4.
25. Tertullianus,
Idololatria, 19.
26. Tertullianus,
Corona militis, 1.
27. Harmack,
Mission and Exapansion, Vol. II, 53.
28. Ibid., 53.
29. Cyprianus,
Epistolae, 39 (33).
30. Harnack,
Militia Christi, 76.
31. Eusebius, VI. 41. 22f.
32. Ryan, 12.
33. Origenes,
Contra Celsum, VIII. 685.
34. Ryan, 15.
35. Gero,
“Miles Gloriosus: The Christian and Military Service According to Tertullian,” Church History, 29 (1970), 289f.
36. 전장
“교부들의 전쟁 및 군대. 군복무관”의 제 10 절 부분을 참고하라.
37. Ryan, 17.
38. Harnack,
Mission and Expansion, 54.
39. Cf.
Cambridge Ancient History, XIII, 658.
40. Eusebius,VII. 13.
41. Ibid., VII. xv; viii. i; Lactantius,
de Mortibus Persecutorum, x; Hippolytus는 그리스도인들에게 마귀에 대한 방비책으로서 그들의 이마에
“sign of passion”을 긋도록 권고하였다. 이 Sign은 십자가를 뜻하는 것 같다. Hippolytus,
The Apolstolic Tradition, iii. 38. 1.
42. Herbert Musurillo,
The Acts of the Christian Martyrs (Oxford, 1972), 247.
43. Eusebius, VIII. App x. I.
44. Lactantius, X.
45. Eusebius, VIII. iv; Cf. Lactantius. X.
46. Ibid., VIII. 4.
47. Ryan, 27.
48. Eusebius, X. viii;
Vita Constantini, i. 54.
49. Cadoux,
The Early Church and The World, 578.
50. 전장
“교부들의 전쟁 및 군대. 군복무관” 중 (9) 유세비우스 항을 참고하라.
51. Eusebius, IX. x. 3.
52. Harnack,
Militia Christi, 91.
53. Lactantius, xlvi. Cf. Harnack, 89f.
HE, V. iv, 3-v, 7.
“αλλὰ τὰ μἐν ἔπʾ Αντωνίνου τοιαυτα. 5,
1. Τούτου δή ἀδελφὸν Μαρκον Αὐρήλιον Κἀισαρα λόγος ἔχει ἐρμανοίς καὶ Σαρμάταις ἀντιπαραταττόμενον μάχῃ δίψει πιεζομένης αὐτού τής στρατιάς, ἐν ἀμηχανία γενέσθαι τοὺς δʼ ἐπὶ τής Μελιτηνής οὕτω Καλουμένης λεγεώνος στρατιώτας δὶα πἰστεως ἐξ ἐκείνου καὶ εἰς δεύρο συνεστώσης ἐν τῇ πρὸς τοὺς πολεμίους παρατἀξει γόνυ θέντας ἐπὶ γήν κατὰ τὸ οἰκείον ἡμίν τών εὐχών ἔθος ἐπὶ τὰς πρὸς τὸν θεὸνικεσιας τραπέσθαι.
2. παραδόξου δἑ τοίς πολεμίοις τού τοιούτου δὴ θεάματος φανέντος, ἄλλο τὶ λόγος ἔχει παραδοξότερον ἐπι καταλαβείν αὐτίκα, σκηπτὸν μἑν ἐις φυγὴν καὶ ἀπώλειαν συνελαύνοντα τοὺς πολεμίους. ὄμβρον δἑ ἐπὶ τὴν τών τὸ θείον παρακεκληκότων στρατιάν, πάσαν ἀυτὴν ἐκ τού δίψους μέλλουσαν ὅσον οὐπω διαφθείρεσθαι ἀνακώμενον.
3. ʻΗ δʼ ἰστορία φέρεται μἑν καὶ παρὰ τοίς πόρρω τού καθ ʼ ἡμάς λόγου συγγραφεύσιν οἷς μέλον γέγονεν τής κατὰ τοὺς δηλουμένους γραφής, δεδήλωται δἑ καὶ πρὸς τών ἡμετέρων. ἄλλα τοίς μὲν ἔξωθεν ἱστορικοίς, ἅτε τής πίςτεως ἀνοικείοις, τέθειται μἑν τὸ παράδοδοξον, οὐ μὴν κὰι ταὶς τών ἡμετέσων εὐχαίς τού ὡμολογήθη γεγονέναι τοίς δἑ γἑ ἡμετέροις,
ἅτε ἀληθείας φίλοις, ἀπλῷ καὶ ἀκακοήθει τρόπῳ τὸ πραχθἑν παραδέδοται.
4. τοὐτων δ ʼ ἄν εἴη καὶ ʼΑπολινἀριος, ἐξ ἐκείνου φἠσας τὴν δἰ εὐχής τὸ παράδοξον πεποιηυίαν λεγεώνα οἰκείαν τῷ γεγονότι πρὸς τού βασιλ1ως εἰληφέναι προσηγορίαν, κεραυνοβόλον τῇ Ρωμαίων ἐπικληθείσαν φωνῇ.
5. Μάρτυ δἑ τούτων γένοιτ ἄν ἄξιόχρεως ὁ τερτυλλιανός, τὴν Ρωμαίκην τῇ συγκλἠτῳ προσφωνἠσας ὑπἑρ τής πἰστεως ἀπολογίαν, ἦς καὶ πρόσθεν ἐμνημονεύσαμεν, τὴν τε ὶστοριαν βεβαιών σὺν ἀποδείξει μείζονι καὶ ἐναργεστέρᾁ.
6. γράφει δ΄ οὗν καὶ αὐτός, λέγων Μάρκου τού συνετωτάτου βασιλέως ἐπιστολὰς εἰς ἔτι νύν φέρεσθαι ἐν αἶς αὐτὸς μαρτυρεί ἐν
ερμανίᾳ ὕδατος ἀπορίᾳ μέλλοντα αὐτού τὸν στρατὸν διαφθεὶρεσθαι ταίς τών Χριστιανών εὐχαίς σεσώσθαι, τούτον δἐ φησιν καὶ θάνατον ἀπειλήσαι τοίς κατηγορείν ἡμών ἐπιχειρούσιν οἷς ὁ δηλωθεὶς ἀνὴρ καὶ ταύτα προσεπιλέγει.
7. ποταποὶ οὖν οὶ νόμοι οὗτοι, οὗς καθ΄ ἡμών μόνων ἕπονται ἀσεβείς ἄδικοι ὠμοἰ; οὗς οὔτε Οὐεσπασιανὸς ἐφύλαξεν, καἰ τοι γε ʼΙουδαἰους νικήσας, οὕς Τραίανος ἐκ μέρους ἐξουθένησεν, κωλύων ἐκζητείσθαι Χριστιανούς, οὓς οὔτε ʿΑδριανός, κάιτοι γε πάντα τὰ περίεργα πολυπραγμονών, οὔτε ὁ Εὐσεβής ἐπικληθεὶς ἐπεκύρωσεν. ἀλλὰ τάυτα μἑν ὅπη τὶς ἐθέλοι, τιθέσθω μετιωμεν δ΄ ἡμείς ἐπι τὴν τών ἑξής ἀκολουθἰαν” 54. 로마측 자료로는 (a) The Pillar of Marcus (마르크스의 원주: Giovann Becatti,
Colonna di Marco Aurelio [Milan, 1957], plates 9, 10, 11, 12. ) (b) Dio cassius (LXXX II, 8. 1-10. 5). (c) Capitolinus (
Life of M. Anto Philosophus, xxiv. 4 in
Hist. Aug., ed., Peter, i. 688) 등이 있다.
55. Dio Cassius, Lxxii, 8. 1-10. 5.
56. Feriale Duranum festival of 20 September;
Corpus Inscriptionum Latinorum (이후
CIL로 약칭함), 14-40
57. Giovanni Becatti,
Colonna di Marco Aurelio (Milan: Editoriale Domus, 1957), Plates 9, 10, 11, 12.
58. Litterling,
“Legio,” Real-Encyclopadie der Klassischen Altertums Wissen- chaft, ed. Pauly-Wissowa (이후
RE로 약칭한다. Stuttgart: J. B. Metzler, 1925), 12:1705-1710.
59. John Helgeland,
“Roman Army Religion,” Aufstieg und Niedergang der römischen Welt, II. 16. 2, ed. W. Hasse (Berlin-New York, 1978), 1475-1476.
60. John Helgeland, R. J. Daly and J. Patout Burns,
Christians and the Military (Philadelphia, 1984), 33.
61. Ibid., 33.
62. A. V. Harnack,
“Die Quelle der Berichte über das Regenwunder im Feldzuge Marc-Aurels gegen die Quanden,” Sitzungsberichte der Königlich Preussischen Academie der Wissenschaften zu Berlin, XXXVI, 2 (1894), 835-882, 865.
63. Marcus Aurelius,
Meditations, III. 16.
64. Eusebius, V. v. 3f에서 인용되고 있다.
65. E. Renan,
Marc-Aurēle et la Fin du Monde Antique, 6th. ed. (Paris, 1891), 275.
66. E. Ritterling,
“Legio,” RE, 12. 1186-1829;
CIL, 3. 504, 507, 509, 609; 5. 9. 435.
67.
“Illam Germanicam sitim Christianorum forte militum precationibus imperato imbri discussam” 68.
“Christianorum militum orationibus ad Deum factis” 69. A. V. Harnack,
“Die Qulle der Breichte über das Regenwunder in Feldzuge Marc-Aurels gegen die Quaden,” 842.
70. F. Van der Meer and Christine Mohrmann,
Atlas of the Early Christian World, trans. and ed. Mary and H. H. Rowly (London, 1958), Plate 5.
71. Origenes,
Celsus, viii. 73. 68.
72. Paris, Bibliotheque nationale, Mss. Parisini lat. 16929-16935.
73. E. Le Blant,
Manuel d'Epigraphie Chretienne d'apres les Marbres de la Gaule (Paris, 1869), 15-16. 그는 이교도 묘비들에서는 군인들의 묘비가 차지하는 비율의 5.42%에 달하는데 비해 그리스도인 묘비들에서 그리스도인 병사들의 묘비가 차지하는 비율은 겨우 0.55%에 불과하다고 주장했다.
74. H. Leclerq,
“Militarisme,” Dictonnaire d'archeologie Chretienne et de liturgie, edited by Fermand Cabrol and Henri leclercq, XI (1932), 1108-1182. 그리스도인 병사들의 묘비에 대한 연구를 크게 진척시킨 조사보고로는 Ernestus Diehl,
Inscriptiones Latinae Christianae Veteres (Berlin, 1925-1931), no. 483-569;
L'annee epigraphique, (이후
AE로 표기함) 1936, 49; 1937, no. 144; 1938, no. 138; 1939, no. 171; 1946, no. 43, 246; 1950, no. 257 등이 있다.
75. John Helgeland,
“Christians and the Roman Army from Marcus Aurelius to Constantine,” Aufstieg und Niedergang der Romischen Welt (이후
ANRW로 표기한다) 23. 1 (New York, 1979), 791.
76. R. H. Bainton,
“The Early Church and War,” 193-194.
77. Jean-Michel Hornus,
It is Not Lawful For Me to Fight: Early Christian Attitudes Toward War, Violence, and the State, Revised Edition (Ontario, 1980), 121.
78. R. H. Bainton,193.
(145.2)